Тöрöл алтай тил керегинде сÿрекей кöп айдылган ла шÿÿжилген де болзо, мен катап ла бу суракка баштанадым. Нениҥ учун дезе тöрöл тилдиҥ сурагы öҥзÿре болгон ло болот. «Бÿгÿнги кÿнде кажыбыс ла Интернеттиҥ телкемине чыгар ла онызы ажыра бастыра јер-телекейле колбу тудар аргалу. Айдарда, английский ле орус тилди ле билзебис - болгоны ол. Тöрöл тил билбегенистеҥ бир де тÿребезис…» - деп, эмдиги öйдиҥ јиит кижизиниҥ айтканын угала јÿк ле корододым. Айдарда, тöрöл тилдиҥ учурын канайда бийиктедер, тöрöл тили кижиниҥ ле калыктыҥ эҥ јаан байлыгы болгонын канайда баланыҥ, ада-энениҥ кöксине кондырар деген сурактар меге амыр бербейт. 15 јылдыҥ туркунына алтай тил ле литератураны ÿредип келеле, мен јарт оҥдодым, тöрöл тил керегинде кандый да јараш сöстöр айтсаҥ ла тöрöл тилин билбеген кижиниҥ шыразын куучындазаҥ – туза болбос. Болзо до, бир кезек ле öйгö, је оноҥ ойто ло јÿрÿмниҥ агынына алдырып, тöрöл тилдиҥ учуры тöмöн тÿжÿп калат. Бу уур ла кÿч айалгадаҥ чыгарга јаҥыс ла алтай тил ле литератураныҥ ÿредÿчилериниҥ ийде-кÿчи сÿрекей ас. Мында бÿткÿл калык ойгоно чарчаар учурлу, је… телекейлик айалга, јÿрÿмниҥ толкулары менинҥ тöрöл тилимди кичинек те керектебейт. Бÿгÿнги кÿнниҥ ÿренчигиниҥ алдында ЕГЭ-ни једимдÿ табыштырар ла јакшы ÿредÿге кирип алар деген амаду турат. Јÿрÿм ЕГЭ-деҥ канча катапка кÿч ле канча катапка кöп сураарын олор эм тургуза оҥдобой јат, оныҥ учун тöрöл тилин ÿренбезе де кем-јок деп бодогылайт. Бÿгÿнги кÿнниҥ ада-энези бастыра арга-кÿчин акча-манат иштеп аларына салат. Олордо балдарыла «соотоп отурар» бош јок. Онойдордо эмдиги ада-энени бурулаар арга база јок, ол јÿрÿмниҥ агыны, öйдиҥ некелтези. Jе «Ончо неме биледеҥ башталат» дегениле мен јöп. Мен айлымда балдарымда алтайлап куучындажып јадым, оныҥ учун олор тöрöл тилин јакшы билер, олор тöрöл тилин качан да јерибес. Айлында алтайлажып, тöрöл тилиниҥ учурын билезинде бийик тургускан ада-энелерге анылу алкыш ла быйан. Jе мында «је» чыгып келет… Је ончо ада-энелер ондый эмес те. Кезик ада-энелер балдары орус болуп калганын ајарбайт та, керектебейт те ( Су-алтай јурттарда бу сурак турбай јат деп бодойдым). Кийнинде балазы школго барган соҥында, бир эмеш «национальный самосознаниези» бар улус балазын алтай тилди «начинающий» деп программа аайынча ÿренерге отургызат, кезиги балазына артык јÿк деп, тöрöл тилинеҥ чек мойноп ийет. Мен орыссып калган балдарды алтай тилге ÿредип келеле, мындый тÿп-шÿÿлтеге келдим: су-јашта куучынданып ÿретпеген соҥында ла билезинде алтайлап куучындашпаган соҥында, ÿредÿчи куучындадып ийери алаҥзылу. Мындый айалгадаҥ канайда чыгар? Билени ле баланы бурулап салала отурар арга јок. Кызалаҥнаҥ чыгарга «алтай тилге» учурлап öткÿрилген байрамдар, форумдар, кепке базылган бичиктер бар болгоны, балдарга учурлалган бичиктер чыгып турганы ла «Азатпай» деп сайт бар болгоны – ончозы јарамыкту. Је ол öткÿрилген мероприятиелердеҥ ле бичиктердеҥ алтайлап куучынданбаган бала ол ло кеминде артат, онызында баланыҥ бурузы јок. Канайдар? Кöпти сананып ла шÿÿп кöрöлö, мен мындый санаага алдырттым: бÿгÿнги кÿнниҥ «индиго» балдары кöпкö бойлоры ÿренип алат, анчада ла телевизор ло компьютер деген немелердеҥ. Айдарда, бис бу аргаларды тузаланзабыс кайдар. Канайда? Алтайлап кандый бир компьютер ойындар, мультиктер тургузып. Ол эмезе эмдиги балдар кöрÿп турган мультиктер алтайлап куучынданган болзо, кандый макалу болбос эди. Бот ол мультик деген неме тöрöл алтай тилиске менеҥ јÿс артык ÿредип салар эди. Эйе, мен билерим, «сÿрекей јаан акча керек»… «акча јок…», је «чарактап јууза, кап толор». Ижемјидеҥ јаан неме бар эмес….иженер ле… Калганчыда Л.В.Кокышевтиҥ «Бежен бежинчи письмодо» айдынганына коштонойын: «… Мен билерим: Кайран албатымда ончозы болор: Кеен театрлар, Кинолор, улу романдар – Ончозы кару јонымда болор. Мен бÿдÿдим: Албатым ончого јединер….» (Л.В.Кокышев «1ÿс письмо» С. 145) И. Якпунова, «Л.В.Кокышевтиҥ адыла адалган Шебалинниҥ орто текши школыныҥ» алтай тил ле литратураныҥ ÿредÿчизи
